Иқтисодчилар унутаёзган бир термин бор эди - стагфляция1. Кўплаб иқтисодчилар орасида ўтган асрнинг 70 йилларида кузатилган юқори инфляция ва ишсизлик - стагфляциянинг такрорланиши мумкинлиги тўғрисида фикрлар урчий бошлади. Қанчалик бу ҳавотирлар ўринли ва асосли?
Бундан бир неча ой олдин инфляция хатарлари ҳақида гаплашгандик. Орадан шунча вақт ўтяптики, инфляция рақамлари юқорилигича қолмоқда. Ва, аллақачон монетар сиёсатнинг “буюк нормаллашуви” бошланиб бўлган - кўплаб давлатлар асосий фоиз ставкани кўтаришмоқда. Инфляция бу - вақтинчалик (transitionary) ҳолат эканлигини таъкидловчи иқтисодчилар, марказий банк расмийлари сони ҳам кундан-кунга камаймоқда.
Инфляция риски ёнига энди иқтисодий стагнация риски ҳам қўшилмоқда. 70 йиллар билан солиштирганда қатор ўхшашликлар мавжуд:
Озиқ-овқат нархлари ўсишдан тўхтамаяпти. Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (FAO) юритадиган индекс маълумотларига кўра, ўтган 15 ойнинг 13 тасида нархлар кўтарилган ва 2011 йилдаги энг юқори нуқтасига яқинлашган. Нарх кўтарилининг асосий сабаблари: Хитой томонидан озиқ-овқат ҳомашёси импортининг кескин кўпайтирилиши2, Ковид туфайли етказиб бериш занжирларининг узилиши (supply chain) ва қурғоқчилик.3
Манба: Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти
Энергия нархларининг кўтарилиши. Кўмир, газ ва нефть бўйича рекорд нархларининг қайд этилиши. Бу аллақачон Хитойда, Хиндистонда электр энергия узилиши билан боғлиқ муаммоларни яратмоқда.
Юк жўнатиш, меҳнат ҳаражатларининг ортиши. Қуйидаги графикдан кўриш мумкинки, пандемиядан сўнг юк жўнатиш нархлари кескин ортди. Бугунги кунда ҳам бу муаммо сақланиб турибди - товарлар юбориш учун контейнерлар етишмаяпти, портлар туну кун ишлашига қарамасдан юк жўнатиш харажатлари юқорилигича қолмоқда (графикка қаранг).
АҚШда август ойида рекорд даражада 4,3 миллион одам ишдан кетган; меҳнат ресурсларининг етишмаслиги фонида иш ҳақи ҳаражатларининг ўсиш суръати ҳам кўтарилмоқда.
Манба: Атланта федерал резерв банки
Ҳавотир шуки, юқоридаги қайд этилаётган шоклар макро даражада иш ҳақини келишиш, ўрнатиш жараёнларига таъсир этиб, “иш ҳақи - нарх” спирали бўйича нарх-навонинг кўтарилиши узоқ давом этиб, иқтисодий пасайиш кузатилиши мумкин.
Келинглар, стагфляция жараёни ва у қандай содир бўлганлигини тушунишга ҳаракат қиламиз.
Иқтисодиётдаги шокларни одатда икки турга бўлишади - талаб ва таклиф шоклари. Шокларни бундай турга ажратиш уларни иқтисодий ўсиш ва инфляцияга қандай таъсир кўрсатиши мумкинлигини аниқлашга ёрдам беради.
Талаб шокини олайлик. Бу шок солиқ ва фискаль ҳаражатлар сиёсатидаги ўзгариш (мисол учун - дефицитли молиялаштиришга ўтиш), истеъмолчилар ва бизнес вакилларининг ишончининг/кайфиятининг ўзгариши, экспорт ёки импорт бўйича кескин ўзгаришлардан келиши мумкин. Бундай ҳолатда ЯИМ ва инфляциянинг траекторияси бир ҳил ҳаракатланади - ЯИМ ортса (тушса), инфляция ҳам ортади (тушади).
Ишлаб чиқариш ҳаражатларига таъсир этувчи таклиф шоки эса бошқачароқ табиатга эга. Талаб шокидан фарқли равишда таклиф шоки содир бўлса, ЯИМ ва инфляция қарама-қарши ҳаракатланади. Таклиф шоки мамлакат ташқарисидан келиши ёки ичкарида шаклланиши мумкин. Одатда таклиф шокига мисол қилиб 1973-1974-йилларда Араб давлатлари томонидан нефть эмбаргоси - нефть етказиб беришни тўхтатиш келтирилади. Таклифнинг қисқариши натижасида нефтнинг нархи 4 баравар кўтарилади. Қисқа муддатда унинг ўрнини босувчи муқобил товар мавжуд бўлмаганлиги туфайли нефт нарх кўтарилиши бутун ишлаб чиқариш занжирларига таъсир этиб, умумий нарх-навони кўтарилишига олиб келган.
Талаб ва таклиф шокларига макроиқтисодий жавоб одатда монетар сиёсат орқали амалга оширилади - фоиз ставка кўтарилади. Бироқ, фоиз ставканинг кўтарилишининг оқибати икки хил - талаб шокида ЯИМ ўзининг фундаментал нуқтасига қайтса, таклиф шокида маълум вақт ЯИМни пасайтиришга олиб келади. Таклиф шокига қарши кураш - иқтисодиёт учун қийинроқ кечади.
70 йиллардаги стагфляциянинг узоқ давом этиши иқтисодчиларни анча ўйлантирган4. Сабаби, бир марталик шок узоқ вақт давомида юқори инфляцияни муттасил сақланиб қолиши учун етарли сабаб бўла олмаган. Шунга кўра, айрим иқтисодчилар томонидан инфляциянинг стагфляцияга айланиб кетишида монетар сиёсат асосий айбдор қилиб кўрсатилади.
Аниқроғи, 1970 йилларда юқори инфляцияни стагфляцияга айланиб кетмаслик учун Марказий банклар фоиз ставкани кескинроқ кўтариши керак бўлган, бироқ бу сиёсат “иш ҳақи - нарх” спирали бўйича ҳаракатланаётган инфляцияни тўхтатишига ишонч бўлмаган.5 Аксинча, Марказий банклар ишсизлик муаммосини янада кучайтирмаслик учун монетар сиёсатни “қаттиқроқ режими”га ўта олмаган.
Бироқ, 70 йилларнинг охирида инфляция яна икки хонали рақамни ташкил этади ва бу аста-секин иқтисодчилар орасида Марказий банк нархлар барқарорлигини таъминлаши керак деган консенсусни пайдо бўлишига олиб келди. 1979 йилда Пол Уолкер АҚШ Марказий банки раҳбари этиб тайинланади ва қаттиқ монетар сиёсат режими бошланади. Фоиз ставка 19%гача кўтарилади, ишсизлик эса 1981 йилда 10,8 фоиздан 4%га тушади6.
Юқоридаги шоклар ва ривожланган Марказий банкларнинг бугунги позициясидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки - вазият жуда ўхшаш. Агар инфляция юқори суръатда ўсишда давом этса, иқтисодиёт учун қисқа муддатли “оғриқ”ни - фоиз ставкани кескин кўтариш ва иқтисодиётни вақтинчалик “совитиш” учун экспертлар, жамоатчилик орасида Марказий банклар етарли қўлловга эга эмас.
Экспертларни олсак. Бугун 10 иқтисодчидан 9 нафари7 инфляция вақтинчалик эканлигини, нарх-наво кўтарилиши пандемия натижасида глобал иқтисодиётни “ўчирилиб қўйилиши”, талабнинг тикланишига таклифнинг улгурмаётганлиги, етказиб бериш занжирларидаги узилишлар (supply chain), йил бошидаги қурғоқчилик каби “вақтинчалик” ҳолатлар эканлигини ва бу муаммолар фоиз ставкани кўтариш орқали ечилмаслигини қайта-қайта такрорлашмоқда.
Жамоатчиликни олсак - ривожланган давлатларда ўтган 30 йилда “инфляция кўрмаган авлод” улғайди. Улар инфляцияни пасайтириш учун монетар сиёсатни қаттиқроқ8 бўлишини қўллаб-қувватлайдими ёки йўқми? Албатта, Марказий банклар монетар сиёсатни амалга оширишда мустақил. Бироқ, жуда катта босим остида бундай оғриқли қарор қабул қилиш осон эмас.
70-йиллардан фарқли равишда бугун яна бир риск бор - Хитой иқтисодий ўсишининг секинлашиши. Бугун глобал иқтисодий ўсишнинг 1/3 қисми мазкур давлат ҳиссасига тўғри келади. Агар кўчмас мул бозоридаги вазият жиддийлашиб, иқтисодий инқирозни келтириб чиқарса, глобал иқтисодий вазият янада оғирлашади.
Хулоса қилиб айтганда, келаётган йил, афсуски, иқтисодий жиҳатдан осон кечмаслиги аниқ - глобал иқтисодиётни катта синов кутиб турибди.
Стагфляция атамаси XX асрнинг 70-йилларида нефть нархи кўтарилиши (oil shock) ортидан ривожланган давлатларда бир пайтнинг ўзида юқори ишсизлик (паст иқтисодий ўсиш) ва юқори инфляция суръатларининг кузатилиши натижасида пайдо бўлганди. Бу феномен макроиқтисодиёт фани учун ҳам “шок” бўлганди. Филлипс эгри чизиғидан келиб чиққан ҳолда бир пайтнинг ўзида юқори ишсизлик ва юқори инфляция кузатилмаслиги керак эди.
2018 йилда Хитойда чўчқа гриппининг тарқалиши натижасида чўчқаларнинг ярми қирилиб кетган. Янги чўчқаларни боқиш, уларнинг захирасини яратиш учун Хитой катта миқдорда озиқ-овқат ҳомашёсини шакллантирмоқда.
La Niña деб аталувчи иқлим ҳодисаси Африка, Осиё ва Американинг айрим жойларида қурғоқчиликка олиб келди ва натижада йилнинг бошларига ҳосил бўйича қилинган прогнозлар ўзини оқламади.
Тўғриси, бир ҳодисани сабабини жуда чуқур ўрганишади, бу ғарбликликлар. Балки фаровонликнинг сабабларидан бири шудир.
Мени ўзимга ҳам шу аргумент ёқади. Яъни, бугунги кун билан гапирганда ўша пайти Марказий банклар қўрқоқлик қилган. Пол Кругманга эса бошқача фикрда. Хз, қайси фикр тўғри.
Қай бири - юқори фоиз ставка ёки бозор учун Марказий банк инфляция бўйича нияти жиддий эканлигига қаттиқ сигнал бўлиб хизмат қилган фоиз ставкани кўтариш ҳаракатининг ўзими - инфляцияни пасайтиришга олиб келган? Бу бўйича ҳали узил-кесил жавоб йўқ.
Озгина бўрттирворган бўлишим мумкин. Буларнинг сони камаймоқда.
Биламан, жаргонлар, терминлар ишлатиш кўпайиб кетди, но кокономикс шунақа фан.